نشست نقد و بررسی کتاب اقتصاد در میدان عمل در روز سه شنبه مورخ دوازدهم بهمن ماه در سالن شهید جوزی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران به همت اندیشکده سیاستگذاری اقتصادی تهران با حضور آقایان مهدی نادری (یکی از مترجمین کتاب)، محمد فاضلی (جامعه شناس) و جعفر خیرخواهان (تحلیلگر و مترجم کتب اقتصادی) به میزبانی آقای بهداد گیلزاد کهن برگزار‌ شد. این نشست که تقریبا دو ساعت به طول انجامید توسط رسانه‌ها نیز پوشش داده شد . علاقه مندان می‌توانند فیلم کامل این نشست را در کانال و سایت اندیشکده سیاستگذاری اقتصادی دانشگاه تهران مشاهده کنند.

در ابتدای برنامه مهدی نادری ضمن تشکر از انتشارات و دیگر مترجمان کتاب به اهمیت آموزش سیاستگذاری در کشور اشاره کرد و متذکر شد که نحوه آموزش سیاستگذاری در خارج از کشور رویکرد مسئله محور دارد ، در حالی که در داخل نه تنها این روند دنبال نمیشود بلکه حتی مسیر حرکت فعلی هم شباهت زیادی با این امر ندارد. امروزه درس گرفتن از تجربیات دیگر کشور‌ها یک امر حیاتی برای کشورهای در حال توسعه مثل ایران است. بدین جهت بررسی کیس‌های بین المللی یک امر مهم و ترجمه این کتاب یک قدم مناسب در این زمینه بود. همانطور که در کتاب هم مشخصا اشاره شده است فساد یک امر ذاتی یا ژنتیک نیست و کاملا قابل بهبود و درمان است .از این جهت هم این کتاب یک نمونه عینی و واقعی از پتانسیل های بالقوه اصلاحات سیاسی و اقتصادی است.

سپس دکتر جعفر خیرخواهان در پاسخ به سوال میزبان برنامه مبنی بر نظر ایشون در مورد کتاب و نقطه نظرات ایشون گفتند : (( اینکه سه تا جوان فعال اقدام به ترجمه همچین کتاب مهم و تاثیر گذاری کردند یک تجربه بسیار خوب و قابل تامل بود. با توجه به حضور نویسنده این کتاب در متن این اصلاحات ساختاری اقتصادی و سیاسی متن حاصل شده از ارزش خیلی خوبی برای تحلیل و بررسی برخوردار است. از طرفی هم در متن سعی شده است تا خواننده قدم به قدم در این مسیر حرکت کند. به همین سبب مطالعه همچین کتابی برای ما درس‌های جالب بسیاری دارد؛ مایی که امروز شاهد آن هستیم که مسئولینی در اتاق های در‌ بسته خود بدون توجه به واقعیت های حاکم بر جامعه و مشورت کارشناسان اقدام به تصمیم گیری و صدور دستورات مختلف میکنند.

در مورد کتاب چند نکته بسیار مهم بود. اول آنکه توالی اصلاحات در گرجستان بسیار به چشم می آید. در این بین ما میبینیم که تعدادی از این سیاست های دولت هم شکست میخورند ولی نتیجه موفقیت آمیز نهایی در گرجستان در اصل نتیجه این توالی و استمرار در مسیر اصلاحات است. دیگر نکته حائز اهمیت این است که در مسیر توسعه و اصلاحات احساسی تصمیم نمی‌گیرند. شما اگر دقت کنید برای مثال زمانی که می‌بینند عملا فساد زدایی از اداره پلیس غیرممکن است دست به اخراج کل نیروی پلیس میزنند. بی آنکه بگویند فلان شخص گناه دارد یا … . به همین سبب دوری از احساسات یکی از موارد مهم در مسیر اصلاحات است.  نکته جالب دیگری که دیده میشود این است که کشور را بطوری کنترل میکنند که از کمک‌هایی که به صلاح کشورشان است فقط استفاده کنند. دیگر گزینه ها را با حفظ ارتباطات مدیریت میکنند. نویسنده کتاب عموم نکات و تصمیماتی که در کتاب ذکر کرده است را با آمار، نمودار و استدلال مستند میکند که نشان از اشراف کامل آقای گلائوری بر موضوع دارد. البته این نکته را هم باید در نظر داشت که کتاب به شکلی نگارش شده است که گویی آقای گلائوری قهرمان اصلاحات گرجستان است و تمامی سیاست ها را ایشون اتخاذ کردند. نکته منفی دیگری هم که در مورد کتاب مطرح است این است که کتاب هیچ صحبتی در مورد سختی ها و مشکلات این مسیر نمیکند و اصولا بجز چند مورد خاص حتی به شکست های سیاستگذاری هم اشاره خاصی نمیکند. در ضمن لازم میدونم تا ذکر کنم که به هر حال کشور گرجستان یک کشور کوچک با جمعیت پایین است و نسخه گرجستان به راحتی قابل پیچیدن برای تمامی کشور ها نیست. در ضمن نقش کمک های امریکا برای کمک به روند اصلاحات در گرجستان و همچنین تبلیغات موفقیت های گرجستان را هم نباید نادیده گرفت. نکته آخر هم اینکه کتاب به اهمیت و پیوند عمیق دستورات و سیاست ها با بازخورد ها و کنش های اجتماعی اشاره مناسبی میکند . شاید بد نباشد تا مسئولین ما هم این کتاب را مطالعه کنند تا به اهمیت و تاثیر باخورد های اجتماعی به دستورات سیاسی و اقنصادی کمی بیشتر توجه کنند!

ماکیاولی در کتاب شهریار خود یک عبارت جالب بکار برده است. نوآور تمام کسانی که در نظم قدیم صاحب قدرت و نفوذ بوده‌اند را دشمن سرسخت خود می‌کند و در همان حال حمایت احتمالی افرادی که از نظم جدید منتفع می‌شوند را کسب خواهد کرد. مشخصا مسیر اصلاح یا آزادی یک روند طولانی، سخت و دراز مدت است که بعضا ممکن است دهه ها یا حتی صد ها سال بطول بیانجامد)).

در ادامه آقای محمد فاضلی در مورد کتاب در پاسخ به سوال مشابهی که میزبان برنامه از ایشون پرسید پاسخ داد : ((

ضمن تشکر از اندیشکده سیاستگذاری اقنصادی دانشگاه تهران من باب برگزاری این نشست و انتشارات اتاق بازرگانی ، من این کتاب را در چهار قسمت پادکست خودم ( دغدغه ایران ) بصورت کامل بررسی کرده ام به همین جهت نکات مهم کتاب را بصورت جداگانه و عنوان به عنوان بیان می‌کنم.

نکته اول اینکه در گرجستان پس از سقوط دولت ادوارد شوارنادزه ( که وزیر خارجه پیشین اتحاد جماهیر شوروی بود.) مردم عمیقا خواستار تغییر و اصلاح بودند. بطوری که یک اراده و خواست عمومی برای تغییر فرمان سیاست در کشور وجود داشت به همین سبب یک اجماع ملی بر این باور وجود داشت که هل دادن گاری شکسته سیاست های شکست خورده قبلی نتیجه مهم جدیدی حاصل نمی‌کند و یک آمادگی در اذهان عمومی برای پذیرفتن سیاست های جدید سیاسی و اقنصادی وجود داشت. نکته دوم اینکه گردش نخبگانی و گردش ایده ها در فضای حکمرانی و سیاستگذاری کشور توامان شدند. نتیجه هم این شد که مردم هم با دیدن نتایج این گردش پشت این روند آمدند و از آن حمایت کردند. قابل توجه ترین بخش این فرآیند اجتماعی بودن آن است. یعنی امر اصلاحات یک امر مشخصا اجتماعی است.

نکته سوم اهمیت نوآوری های سیاسی است. در کل کتاب آنچه بسیار به چشم می آید نوآوری های بسیار در قلمرو سیاست های حکمرانی است. برای مثال در گرجستان بعد از فروپاشی تمامی خودرو ها خودرو های درب و داغون و قدیمی زمان شوروی بودند. در همین زمان دولت قانونی مبنی بر معاینه فنی خودرو ها تصویب می‌کند. حال مشخصا ماشین های زمان تصویب قانون توانایی رد شدن از این فیلتر را نداشتند. پس بستری برای فساد ایجاد می‌شد . کسانی که درآمد کافی را داشتند با رشوه به مسئول معاینه فنی سعی برگه صحت دریافت می‌کردند و دیگران هم بدون سند معاینه فنی ادامه می‌دادند تا پلیس آنها را بگیرد و سپس با رشوه به پلیس رها می‌شدند. دولت به کلی این قانون را به‌ دلیل مشکلات اجرایی آن لغو کرد.

نکته دیگر مسئله قانون اضافی است. قانون ذاتاً برای ایجاد آسایش به وجود آمده است و اگر به این وظیفه عمل نمیکند پس نیازی به حضور آن نیست! هر چه یک قانون پیچیده تر میشود بستر های فساد در آن حوزه هم گسترش پیدا می‌کنند. برای مثال برای واردات کفش کتانی تعرفه مشخصی در گرجستان وجود داشت ولی نوع خاصی از آن که کفش اسنیکرز بود تعرفه بشدت پایین تری داشته است. دولت آقای گیلائوری پس از روی کار آمدن متوجه میشوند که تمام کتانی های وارداتی کشور از نوع اسنیکرز هستند! مشخصا تمام وارد کنندگان به مسئولین گمرک رشوه می‌دهند تا جنس وارداتی آنها را از نوع اسنیکرز ثبت کنند.این یکی از مفاسد حاصل از چند نرخی بودن است. در دنیا هرگاه با نمونه موفقی از مبارزه با فساد مواجه میشویم مشخصا با ایجاد تغییرات در قائده بازی مواجهیم. این امر در این کتاب هم مشاهده میشود. جامعه باید به گونه ای اداره شود که مردم خودشان تن به هنجار ها بدهند نه اینکه برای اجرای هنجار ها به زور متوسل بشویم و هنجاری به این شکل اجرا میشود که در آن نفع جمعی نهفته باشد. اگر من نویسنده ابن کتاب بودم در آخر به عنوان یک شعار می‌گفتم که ما موفق شده ایم تا نظام ارزشی مردم گرجستان را تغییر دهیم.

آخرین نکته ای که بسیار توجه به آن نیز مهم است این است که در گرجستان پس از گیلائوری اولویت با نظام رفاه بوده است. درست است که به سمت رشد اقتصادی حرکت کرده‌اند و بازار محور تر شده‌اند ولی نگذاشته‌اند که آحاد جامعه لا به لای چرخ دهنده های بازار له شوند. این نشان می‌دهد که همیشه یک گزینه سوم و بهینه ای نیز مطرح است. چند نقد ساده ولی مهم برکتاب وارد است. اول اینکه کتاب هرگز به شکست بزرگ خاصی اشاره نمیکند ولی به هر حال میدانیم که دولت در سال 2011 انتخابات را به اپوزوسیون میبازد. اگر اوضاع به همان شکلی که گیلائوری اشاره کرده است موفقیت آمیز و خوب بود پس طبیعتا شکست در انتخابات یک امر دور از ذهن است.

نقد دیگر عدم صحبت از چگونگی انجام کارهاست. در کتاب مشخصا به فعالیت رقبا، مخالفین و اپوزیسیون اشاره ای نشده است. این در حالیست که هر جریان اصلاحاتی دشمنان و مخالفان قدرتمند و سرسختی دارد. گیلائوری در این کتاب ذکر نکرده است که چگونه بر این مشکلات فائق آمده است. به هر حال در تجربه های این چنینی بین‌المللی بخصوص چنین تجربه موفقیت آمیز خارجی درس های بسیاری است ولی لحاظ تفاوت های بنیادین ما با کشور کوچک و کم جمعیتی مثل گرجستان نباید از حاشیه دید خارج شود )).

در ادامه طی طرح سوال میزبان برنامه تفاوت های بنیادین و امکان سنجی روند توسعه و اصلاح در کشور ما و گرجستان آن زمان مورد بررسی قرار گرفت که نقطه نظرات میهمانان به صورت خلاصه در ادامه آورده شده است.

اول آنکه گرجستان آن زمان از نظر رده بندی های اقنصادی جز کشورهای ضعیف دسته بندی میشد در حالی کشور ما جز کشورهای متوسط رو به بالا طبقه‌بندی میشود. همانطور که مستحضر هستید هر چه کشوری از لحاظ اقصادی بزرگتر و پیشرفته تر باشد به همان نسبت تداوم این رشد و اصلاح و گسترش آن سخت تر است بطوری که مشاهده میکنید کشوری مثل ژاپن چندین سال است که رشد اقتصادی سه و زیر سه درصدی را تجربه میکند.

دوم آنکه روند اصلاحات یک مسیر طولانی است . یکی از چالش های اصلی این روند هم همین امر است. این تداوم که عموما با تعارض منافع عمومی ومنافع قدرتمندان و مفسدان مواجه میشود تنها در سایه یک عزم ملی و یک اراده جمعی ممکن است.

در نهایت نشست بررسی کتاب اقتصاد در میدان عمل به پایان رسید. روندی که اندیشکده سیاستگذاری اقتصادی در پیش گرفته است امیدواریم تداوم داشته باشد تا ضمن معرفی و نقد کتب این چنینی و مفید در حوزه اقتصاد و سیاستگذاری به گسترش فرهنگ سیاستگذاری در کشور هم کمک شایانی بکند.

نویسنده: فرزین عسگری