الف) مقدمه

در راستای تحقق شعار سال ۱۴۰۱ با عنوان «تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» تدوین رویکردها و برنامه‌های دانش‌بنیانی در حوزه‌های مختلف در دستور کار معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور (به اختصار، معاونت) و وزارتخانه‌های ذی‌ربط قرار گرفته است. بر مبنای رویکردها و برنامه‌های تدوین شده، پیش‌نویس آیین‌نامه‌های حمایت از تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در حوزه‌های مختلف تدوین و برای بررسی به کمیسیون‌های مربوطه در دولت ارسال می‌شود. پس از آن، آیین‌نامه‌های ذی‌ربط حسب مورد به تصویب هیات دولت می‌رسد و برای اجرا به دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط ابلاغ می‌گردد. آیین‌نامه حمایت از تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در بخش کشاورزی و منابع طبیعی، آیین‌نامه حمایت از تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در حوزه سلامت و آیین‌نامه حمایت از تولید دانش‌بنیان، فناور و اشتغال‌آفرین در صنعت آب و برق نمونه‌هایی از خروجی فرآیند مذکور بوده‌اند. در حوزه‌های دیگری نیز آیین‌نامه‌های مشابهی تدوین شده است، که در مراحل مختلف بررسی در دولت قرار دارند.

لازم به ذکر است، در چارچوب پیشنهادی معاونت در خصوص ارایه برنامه‌های دانش‌بنیان توسط وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی، رویکردهای اصلی تحول دانش‌بنیانی در سه محور زیر مشخص شده است:

• بومی­سازی و بازارسازی در حلقه­های استراتژیک زنجیره ارزش بخش؛
• توسعه حجم اقتصاد ملی و افزایش بهره­وری از طریق شکل­دهی با پارادایم­های نوآورانه و فناورانه در بخش‌های مهم اقتصادی و حمایت از طرح‌های پرچمدار در بخش‌های اقتصادی؛
• توسعه زیست‌بوم نوآوری وکارآفرینی با محوریت بخش­های اقتصادی.

همچنین، برای سنجش عملکرد وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی، دو دسته شاخص عملکرد به شرح «شاخص‌های عملکردی معطوف به دانش­بنیانی‌شدن بخش» و «شاخص­های معطوف به عملکرد بخش در نظر» گرفته شده‌اند. شاخص­های دانش­بنیانی مشتمل بر (1) حجم و تعداد پروژه­های تولید بار اول؛ (2) تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان هر بخش؛ (3) میزان اشتغا­ل­زایی شرکت­های دانش‌بنیان بخش؛ (4) میزان پیشرفت طرح­های پرچمدار بخش و (5) میزان فروش شرکت­های دانش­بنیان بخش، و شاخص­های عملکردی شامل (1) افزایش بهره­وری؛ (2) کاهش ارزبری و (3) افزایش صادرات هستند.

در همین چارچوب، در اردیبهشت ماه سال جاری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (به اختصار، وزارت) نیز با همکاری معاونت اقدام به تدوین پیش‌نویس آیین‌نامه حمایت از تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات (به اختصار، آیین‌نامه) کرده است. هدف این بسته سیاستی شکل‌گیری هدفمند مجموعه‌های دانش­بنیان، کمک به توسعه اشتغال‌آفرینی، ارتقای توان و تاب­آوری صنعت و رونق محصولات و خدمات و کسب‌وکارهای حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (به اختصار، فاوا) بیان شده است. در ادامه، مفاد آیین‌نامه مذکور بررسی و پیشنهادهایی در خصوص اصلاح آن ارایه می‌شود.

ب) بررسی مفاد آیین‌نامه

مهم‌ترین نقد در خصوص آیین‌نامه به نحوه تعیین دامنه بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات قابل طرح است. اساساً به دلیل ماهیت فاوا، بسیاری از حوزه‌های دانش­بنیان در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعتی و خدماتی به طور مستقیم با فناوری­ها و محصولات دانش­بنیان حوزه فاوا ارتباط دارند[1] و به نوعی مصرف‌کننده محصولات این حوزه به شمار می‌آیند. تدوین آیین‌نامه‌های حمایت از تولید دانش‌بنیان در هر یک از این حوزه‌ها به صورت منفرد برای هر یک از دستگاه‌های اجرایی مرتبط با ماهیت همگرای فاوا سازگاری ندارد. همچنین، تکثر چنین آیین‌نامه‌هایی به مثابه بسته‌های سیاستی با ضرورت تخصیص بهینه منابع برای حمایت از تولید دانش‌بنیان، به‌ویژه با توجه به محدودیت منابع، سازگار نیست.

افزون بر این، ارتباط آیین‌نامه با قانون بودجه سال 1401 کل کشور (به اختصار، قانون بودجه 1401)، به‌ویژه بند (الف) تبصره (18) آن، به عنوان مهم‌ترین تبصره این قانون برای حمایت از تولید و اشتغال، و سایر ظرفیت‌های پیش‌بینی شده در آن چندان مشخص نیست. برخی از این ظرفیت‌ها عبارتند از:

• در بند (الف) تبصره (4) قانون بودجه 1401 به دولت اجازه داده شده است که به منظور جلب مشارکت بخش غیردولتی جهت اتمام سریع‌تر طرح(پروژه)های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای از قبیل طرح(پروژه)های شبکه ملی اطلاعات تا ده درصد از سرجمع اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای مربوط به هر دستگاه اجرائی را صرف حمایت از طرح(پروژه)هایی کند که بخش غیردولتی در آنها مشارکت می‌کند.
• بند (ط) تبصره (6) امکان صرف مبلغ پنج هزار میلیارد ریال به شبکه ملی اطلاعات توسط وزارت از طریق پیمانکاران بخش غیردولتی را فراهم کرده است.
• بند (ز) تبصره (7) اجازه می‌دهد که وزارت تا سقف یکصد هزار میلیارد منابع حاصل از مولدسازی اموال و دارایی‌های غیر منقول مازاد خود و دستگاههای تابعه را با نظارت مرکز ملی فضای مجازی به توسعه شبکه ملی اطلاعات و توسعه و ارتقای پوشش اینترنت و تلفن همراه اختصاص دهد.
• بند (ن) تبصره (7)[2] امکان حمایت از تولید گوشی‌های هوشمند داخلی و صنعت ریزالکترونیک (میکروالکترونیک) از محل منابع حاصل از افزایش ‌حقوق ورودی واردات گوشی‌های همراه ساخته شده خارجی بالای ششصد دلار به 12 درصد و اختصاص آن به وزارت صنعت، معدن و تجارت (صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته) را فراهم می‌کند.
• بند (ه) تبصره (18) مجوز اختصاص منابع داخلی شرکت‌ها و سازمان‌های توسعه‌ای تابعه تعدادی از وزارت‌خانه، از جمله وزارت، تا مبلغ ده هزار میلیارد ریال از منابع داخلی برای کمک به سرمایه‌گذاری در برنامه‌های تحقق رشد و تولید، صادرات کالا و خدمات، حمایت از ساخت داخل و طرح‌(پروژه)های توسعه‌ای توسط بخشهای خصوصی و تعاونی به صورت وجوه اداره‌شده، کمک‌های فنی و اعتباری و پرداخت مابه‌التفاوت نرخ سود را فراهم می‌کند.

نکته مهم دیگر در خصوص آیین‌نامه این است که بسیاری از مواد، مانند «افزایش میزان خرید محصولات توسط دستگاه­­های تابعه و کاروها به میزان 15000 میلیارد ریال» (موضوع ماده (2))، «فراهم سازی شرایط پایلوت محصولات» (موضوع تبصره ماده (4))، «تهیه برنامه­های تحول دیجیتال دستگاه­ها» (موضوع تبصره ماده (5))، «تعریف سه کلان پروژه پیشران برای دو برابر کردن اندازه بازار محصولات و خدمات تولید داخل صنایع مرتبط» (موضوع ماده (6)) و «رفع مشکلات بیمه افراد آزادکار» (موضوع ماده (10)) دارای بار مالی هستند و منابع مالی ذی‌ربط در آیین‌نامه پیشنهاد نشده است.

همچنین، بر خلاف چارچوب پیشنهادی معاونت، آیین‌نامه به صورت برنامه‌ای در محورهای مشخص شده به همراه شاخص­های عملکرد مرتبط ارایه نشده است. مهم‌تر اینکه، مبنای تعیین اهداف آیین‌نامه مشخص نیست. افزون بر این، اهداف مذکور بعضاً با یکدیگر همخوانی ندارند. مثلا، در ماده (6) به دو برابر شدن اندازه بازار محصولات و خدمات مرتبط با صنایع دانش‌بنیان حوزه فاوا اشاره شده، در حالی که در انتهای آیین‌نامه، نتیجه تحقق اهداف آیین‌نامه، رشد 20 درصدی محصولات دانش‌بنیان حوزه فاوا بیان شده است. در مثالی دیگر، همپوشانی آیین‌نامه و آیین‌نامه اجرایی موضوع بند (ن) تبصره (7) قانون بودجه 1401 در مقوله صنعت میکرو الکترونیک باعث می‌شود که خروجیِ یک برنامه به عنوان خروجی برنامه­ای دیگر قابل استفاده باشد و در این صورت سنجش دقیق عملکرد دو برنامه میسر نخواهد بود.

ج) جمع‌بندی و پیشنهاد:

با عنایت به مباحث پیش‌گفته و با توجه به ماهیت فاوا و کارکرد آن به مثابه هسته‌ای که اقتصاد دیجیتال حول آن شکل گرفته است، پیشنهاد می‌شود برنامه واحد جامع و منسجمی برای توسعه اقتصاد دیجیتال با تاکید بر اولویت‌های کشور در حوزه‌های مختلف مشتمل بر کلیه منابع مالی قابل تخصیص به پیشبرد آن در قانون بودجه 1401 از جمله منابع بند (الف) تبصره (18) این قانون و سایر منابع مالی قابل تجهیز، به‌ویژه منابع صندوق‌های حمایتی از جمله صندوق نوآوری و شکوفایی، تدوین و در چارچوب این برنامه وظایف هر یک از دستگاه‌های اجرایی مرتبط تعیین شود. کارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال، موضوع مصوبه شماره 123313/ت 59369 ﻫ مورخ 11/10/1400 هیئت وزیران، می‌تواند نقش مهمی در این خصوص و اتخاذ تصمیمات ذیربط ایفا نماید.

[1] به عنوان نمونه، ماده (6) آیین‌نامه حمایت از تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در بخش کشاورزی و منابع طبیعی و تبصره (2) ماده (8) آیین‌نامه حمایت از تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در حوزه سلامت را مشاهده کنید.

^[2] عدم اشاره به بند (ن) تبصره (7) قانون بودجه 1401 در آیین‌نامه در حالی بوده که از یک سو، در آیین‌نامه نیز به توسعه صنعت میکرو الکترونیک پرداخته شده است و از سوی دیگر، بر اساس بند قانونی مذکور، وزارت موظف است با همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان برنامه و بودجه کشور آیین‌نامه اجرایی این بند را تهیه کند و به تصویب هیئت وزیران برساند.

نویسنندگان: اصغر غلامی و امیر عزیزی